Food ethics (etyka żywnościowa) jest nową dyscypliną akademicką, należącą do etyki praktycznej. Powstała ona w połowie lat 90-tych ubiegłego wieku w Wielkiej Brytanii. Za cenzus uważa się wydanie w 1996 roku książki pt.: Food ethics, autorstwa angielskiego bioetyka - Bena Mephama.
Jest to przykład oddolnej refleksji filozoficznej, w której punktem wyjścia rozważań antropologicznych i etycznych są dane nauk przyrodniczych. Etyka żywnościowa ujmuje powinności człowieka względem innych (producentów i konsumentów) oraz środowiska. Fakty naukowe zostają poddane krytycznej ocenie etycznej, która wpisuje się w warunki życia w danym kraju (kwestie społeczne, prawne, ekonomiczne czy kulturowe). Ten nowy kierunek w filozofii pokazuje, jak ważną rolę odgrywa namysł etyczny nad zagadnieniami związanymi z żywnością i żywieniem w kontekście rozwoju nauk ścisłych i nowych technologii.
Obecnie, ze względu na rosnące w Unii Europejskiej i Polsce zainteresowanie tą problematyką, istnieje potrzeba wprowadzenia terminu food ethics na grunt języka polskiego, nie tylko w ramach filozofii, ale też w prawodawstwie i opinii publicznej. Zgodnie z zasadami tłumaczenia food ethics należy przetłumaczyć jako etykę żywnościową. Jednak teza ta wymaga poszerzonej analizy i obrony tego terminu polskiego.
Artykuł podzielony jest na 2 części, kolejno zawężające pole badania. W pierwszej części podane są tłumaczenia angielsko-polskie, znaczenia tych terminów w języku polskim oraz zbliżone terminy na gruncie filozofii, a w drugiej omówiona jest problematyka food ethics i jej diiffferentia specifica, co umożliwia pewne rozstrzygnięcie problemu.
Przełożenie terminu food ethics na język polski
Tłumaczenie terminu z języka obcego powinno przebiegać zgodnie z treścią danego pojęcia, a nie być tylko kalką z języka obcego. Zgodnie ze znaczeniem słownikowym termin „food ethics” należałoby przetłumaczyć jako „etyka żywnościowa”. Jednak ze względu na kilka innych propozycji translacyjnych, należy uwzględnić też słownik języka polskiego i słownik filozoficzny. (...)
Problematyka etyki żywnościowej (food ethics)
Pytanie przewodnie brzmi: co najlepiej zdefiniuje przedmiot badawczy food ethics? Etyka żywnościowa wskazuje na punkty krytyczne i określa relacje między 4 grupami interesów: organizmami wykorzystywanymi w rolnictwie, producentami, konsumentami i środowiskiem naturalnym. Te dylematy etyczne wykazują duże zróżnicowanie i potrzebują oddzielnej refleksji filozoficznej, co zostało zauważone w dokumentach Unii Europejskiej – From farm to fork (Od pola do stołu).
To holistyczne i interdyscyplinarne podejście do żywności i żywienia jest oparte na dialogu nauk ścisłych i humanistycznych. Żywność przenika nasze biologiczne, psychiczne, społeczne i kulturowe środowisko. U podstaw myślenia o etyce żywnościowej stoi antropologiczne założenie, sprowadzające się do wizji człowieka jako bytu duchowo- cielesnego.
Jest wiele cech odróżniających żywność i produkcję rolno-spożywczą od przemysłu, co skłania do określenia food ethics jako niezależnego i spójnego pola badawczego w obrębie dyscyplin akademickich. Kolejno:
1. żywność jest niezbędna do przeżycia każdego człowieka, co nie dotyczy innych gałęzi przemysłu
2. produkcja żywności jest procesem zależnym od eksploatacji surowców naturalnych
3. zrównoważony popyt na żywność zakłada stabilność ekologiczną i środowiskową
4. końcowa zależność produkcji rolnej od energii słonecznej zakłada wykorzystywanie ogromnych obszarów lądu pod uprawę roślin, co odgrywa znaczącą rolę dla rozwoju innych gałęzi przemysłu i rekreacji
5. aktywność w produkcji rolnej staje się nieproporcjonalna do ludzi zaangażowanych w nią, dodatkowo ma znaczenie w przypadku obrony przed kryzysem środowiskowym lub zagrożeniem militarnym
Problematyka etyki żywnościowej bazuje na dwóch podstawowych zagadnieniach: żywności samej w sobie jako wartości dla człowieka oraz żywienia i procesu dystrybucji.
W pierwszej części możemy wyróżnić zagadnienia takie jak: identyfikacja moralna z żywnością (wegetarianizm, makrobiotyka) oraz historia żywności i różnice kulturowe na przestrzeni wieków (od starożytności i filozofii umiaru, przez księgi o charakterze religijnym, gdzie podział przebiegał na linii żywność akceptowana i zakazana, przez średniowiecze i ascezę, nowożytność i brak umiarkowania oraz naukowe formy interpretacji spożywania pokarmu, aż do współczesności, kiedy to nastąpiło oddzielenie procesu produkcji od konsumpcji).
W drugiej części występuje problem odpowiedzialności producenta i sprzedawcy przed społeczeństwem w obszarze zdrowia i bezpieczeństwa, dobrostan zwierząt, przejrzystość i monitoring w procesie produkcyjnym, zapewnienie jasnej i wyczerpującej informacji na temat kupowanych i spożywanych produktów (etykietowanie) oraz inżynieria genetyczna. Do problemów etycznych, wynikających z wymiaru społecznego żywienia i dystrybucji żywności, należy głód na świecie, handel żywnością, choroby cywilizacyjne związane z nadmiernym bądź ograniczonym spożywaniem żywności (otyłość i anoreksja) czy też ochrona środowiska (erozja gleby, zanieczyszczenia chemiczne, zmniejszenie gatunków roślin i zwierząt).
Etyka żywnościowa, tak jak niewiele dyscyplin filozoficznych ma praktyczne zastosowanie w polityce i prawie. W pierwszym etapie dane nauk ścisłych i możliwości technologiczne zostają poddane ocenie merytorycznej i etycznej. Następnie dzięki zastosowaniu krytycznej oceny kilku stanowisk etycznych, bazujących na różnych kierunkach filozoficznych, światopoglądzie i danej kulturze, zostają wybrane te rozwiązania, które spełniają określone dla konkretnego społeczeństwa normy. Na końcu zapadają decyzje polityczne i prawne odnośnie nowych możliwości rozwoju i produkcji. I to podporządkowanie food ethics do roli służebnej polityce, a wynikającej z rozwoju nauk biologicznych, wpisuje się w formułę bioetyki jako filozofii praktycznej, która w minimalnym stopniu odnosi się do zagadnień z etyki teoretycznej, a szuka praktycznych odpowiedzi, co przybliża ją w pewnym stopniu do moralizatorstwa .
Na poziomie refleksji etycznej możemy wyróżnić następujące cele etyki żywnościowej: wskazanie, dlaczego etyczna analiza rolnictwa i produkcji żywności jest ważna i potrzebna; wskazanie etycznych teorii, będących podstawą etycznej analizy (na podstawie teorii wykorzystywanych w bioetyce, np.: utylitaryzmu, teorii Beauchampa i Childressa, teorii sprawiedliwości społecznej Rawlsa, personalizmu, teorii praw człowieka); opisanie schematów upraszczających etyczną analizę; wskazanie na zależności między etyczną analizą a decyzjami politycznymi.
Z powyższej bardzo ogólnej analizy problematyki food ethics wynika, że nie jest to tylko etyka żywienia, ale też żywności. Co więc jest pierwsze, co zawiera w sobie szersze pole badawcze – żywność czy żywienie? Żywność sama z siebie nie determinuje, czy będzie rozpatrywana z punktu widzenia przedmiotu czy procesu żywienia. Żywienie ma znaczenie węższe, gdyż odnosi się już do samego procesu żywienia się lub kogoś, a więc nazwalibyśmy ją etyką producentów żywności, co nie wyczerpuje tego zagadnienia.
Podsumowanie
Na podstawie powyższej analizy można zaryzykować stwierdzenie, że termin etyka żywnościowa ma obiektywne podstawy do tego, by zastąpić na gruncie języka polskiego termin food ethics. Po pierwsze, jest zgodny ze słonikiem języka angielskiego. Po drugie odpowiada zakresowi ze słownika języka polskiego. Po trzecie, podobne połączenia występują w praktyce tłumaczeń w ramach filozofii. Po czwarte, etyka żywnościowa to etyka, w której wartością podstawową jest żywność, a nie proces żywienia i właśnie wokół żywności tworzona jest analiza etyczna.
Jednak te wszystkie argumenty nie przekonają użytkowników języka polskiego, jeśli przyjmie się termin etyka żywności lub żywienia, odchodzący od pierwotnego obszaru badawczego food ethics, a łatwiejszy do zapamiętania i bardziej płynny w wymowie. Nie zmieni to jednak faktu, że food ethics, jako nowa syntetyczna dyscyplina w obrębie filozofii praktycznej, powstała i żąda nie tylko przetłumaczenia na język polski, ale co ważniejsze, rozwiązywania dylematów etycznych powstałych na jej polu badawczym.
Fragment artykułu O wprowadzeniu terminu food ethics do języka polskiego. Zarys problematyki etyki żywnościowej, który ukazał się w K. Dominik, D. Dzwonkowska, A. Waleszczyński (red.), Główne problemy współczesnej etyki, „Episteme” 81/2008, s. 181-192.
